Kendi i sjshkrimtarit ....Mitrush Kuteli NATË KOLLOZHEGU Kur arritëm rrëzë Qafës së Bushit e do të merrnim përpjetë, xha Martini mbajti kuajt e u hodh poshtë me një të kërcyer trimoshe, sikur të paskej qenë djalë njëzet e një mot. Ne, udhëtarët, ndenjëm ca çaste në vend, të mardhur, pastaj zumë të lëviznin nën gunat e mbuluara me një gisht dëborë. Udha e gjatë me erën përballë, dhe fërtyma e kollozhegut na i kish mpirë këmbët që nën këllk e poshtë dhe prandaj na thernin thellë-thellë, sikur të paskeshim ndenjur në thika e shtija. Gjersa të merrnim veten, xha Martini kish nisur kuvendin me kuajt. Këta turfullonin e nxirrnin nga goja shtullunga avulli, kurse ay i përkëdhelte: u fliste në gjuhën e tyre, (që tu jepte zemër), ua fërkonte veshët e ua shkundte dëborën e vitheve. Pamë çpamë e zbritëm poshtë. Dëbora sitej e hollë, po e dendur, dhe mbulonte shpejt e shpejt vazhdat që kishin lënë prapa rrotat e qerres. Mjegulla zbriste që lart si lumë i rrëmbyer e po na rrethonte nga të katër anët. Edhe si derdhej kështu, dukej sikur malet vetë shkrinin e rrëkëlleheshin poshtë. Një nga të pesë udhëtarët - fytyrë e skuqur nën kapuçen e gunës së dhirtë e hundë me krrabë - më zgjati paguren stumbaqe të rakisë. Hoqa një herë, hoqa dy, hoqa tri, gjersa ndjeva se mu ngroh trupi e zunë të më shkrinin rrëmbat. Tani udha duhej bërë më këmbë, se vendi vinte thikë përpjetë e kuajt shiqnin dot. - O xha Martin, ne do tja marrim tërthor, me të prerë, që të shkurtojmë udhë - tha udhëtari hundëkërrabë. - Biem fillall ne Varri i Malush Agos e që aty, sa të pish një cigare duhan, dalim lart në Qafë. Atje të presim. Xha Martini, që i njihte viset e kohën, tundi kryet si njeri që si zë besë fjalës që i thua, ngriti edhe nja dy a tri herë paguren e atij mikut e na ftoi tja merrnin udhës drejt pas qerres, sepse dëbora ishte e madhe, si nuk kish parë prej vjetësh Qafa e Bushit, dhe kish mbuluar tërë vragat poshtë. - Pa, helbete, si pyll që është, mund të ketë edhe egërsira: ulq, derra, - na tha ai që të na e mbushte mendjen të merrnim udhën e qerres. Po meqënëse ne ngulmë këmbë të presim udhë e të dalim tërthor ne Varri i Malush Agos, Xha Martini tundi kamxhiknë, u thirri kuajve «iii, djem!» - e na tha: - Udhë e mbarë e u pjekshim shëndoshë! - Hapni sytë, ore, se dëbora është si uji: ska besë. Të heq e stë lëshon! - na thirri ai në të ndarë e sipër, duke ecur herë përbri kuajve e herë përbri qerres. Ne i bëmë me dorë (megjithqë shenja jonë nuk dukej në mes të mjegullës), i thirrëm të ngjitej i shkujdesur dhe ja muarëm tërthor, ashtu siç kishim kuturisur. Në fillim puna na vajti mirë, po më tej na ngatërruan leqet: ramë në udhë pa udhë. As shenjë, as vragë, as gjurmë. Trëmba dëbore lart, trëmba dëbore poshtë e det i bardhë në mes. Nëpër këtë det të bardhë ecnim ne, të pesë udhëtarët, të pështjellë me ato të uruarat guna. Kur e kur këmbët na fundosnin gjer mbi gju në dëborë e mezi i nxirrnim. Xhumblet e bushit, të shkozave e të dushkerkave, të tulitura nënë dëborë, na çirrnin e na plagosnin keq. Të ftohtët na bënte të lotonim. Zumë të ecnim kuturu, njëri lart, tjetri poshtë, i treti sdi se ku. Dielli, që dukej si një lëmsh dëbore, po i murtuar, humbi fare përtej, në mjegull. Se shihnim më shoku shokun. Këtu shtrat i hollë dëbore, më tej gropë, pastaj votrome si puse, nga ato që me të vërtetë skish parë prej shumë kohe Qafa e Bushit. Qëndruam dhe mbajtëm vesh të dëgjojmë qerren e zile të kuajve. Asnjë pipëtimë, sikur zilet të paskeshin qenë mbushur me shtupë a me lesh. Ja këtu një tragë egërsire, më tej një tjetër. Mornica nëpër trup... - Egërsira? Pse ua kini frikën egërsirave kur kemi barut e plumb? - tha udhëtari i pagures, që të na jepte zemër. Pastaj i ra gunës me bryll e na tregoi një karadakllie të ngjeshur brezit. - Edhe unë kam një copë hekur në brez - tha një tjetër - po ulku e derri nuk tremben kollaj në dimër me një të shtënë e dy. Le që spo na bëjnë as duart të shtiem. Puna është si do ta çajmë këtë dëborë e këtë mjegull e si do të arrimë ne Varri i Malush Agos. - Unë - vazhdoi ai i pagures, që ish bërë çakërqef - dua vetë të më dalë përpara ndonjë ulk a ulkonjë që tja bëj lëkurën shoshë e pastaj tja mbush me kashtë. Kësaj lëvdate as që i dhamë përgjigje, se kishim brengën e udhës, tmerrin e mjegullës dhe të egërsirave që kishin lënë gjurma nëpër dëborë. Më vonë, kur pamë se nuk i dilet dot në krye pyllit nëpër një dëborë kaq të madhe, u kthyem pas gjurmëve tona e zbritëm rrëzë Qafës. Që aty ramë pas vazhdave të qerres që mezi shquheshin dhe përpjetë-përpjetë, kaptuam Qafën. - Bam! - krisi një armë tutje, përpara se të sosnim ne Varri i Malush Agos. - Bam! - ja ktheu karadakllia e atij mikut të pagures stumbaqe. ...E gjetëm xha Martinë që po na priste me gjashtaren në dorë, pranë kuajve të mbuluar me mutafe e mutafet me dëborë. - A jini të gjithë? - na pyeti. - Të gjithë, Xha Martin - i thamë ne, të penduar. Nuk na qërtoi as se e kishim vonuar, as se e kishim lënë fill i vetëm në atë të përpjetë të shqitë, ku kuajt duan ndihmë, sepse na pa që na qe marrë fryma. Tundi kokën e tha: - Haj, hypni, se tani udha na heq poshtë. Shkundëm gunat, hypëm në qerre dhe ngjeshëm kapuçet në kokë. Xha Martini u thirri kuajve: «Hiii, djem!»- dhe qerrja shqiti lehtë, butë. Pas një copë here, kur na shqisnin përpara qepallave të pulitura ëndrra të ngatërruara, pa fund e pa krye - zjarr bubulak në vatër, erë pastërmaje, xixa vere në kupat dhe avull gështenjash të ziera - Xha Martini na thirri: - Zbrisni, o burra, se arrimë ne Hani i Olloman Beut! Ne as që kishim vënë re se qerrja kish qëndruar edhe se xha Martini ish hedhur poshtë. Zbritëm. Mjegulla ish holluar. Dëbora pothuaj kish taraksur. Trokitmë ne porta. Një herë, dy... U dëgjuan nga brenda ca zëra të mbytur që sikur vinin që ndënë dhe, kërciti një kanatë e vogël - derë në portë - dhe nëpër të çarat e dhogave ranë ca fasha drite në dëborë. Kuajt hingëllinë: ndofta ja ndjenë erën quarit, tagjisë. - Ti Xha Martin je-a? - pyeti një zë nga brenda. - Unë, unë. Hape. - Ja, tashi! Rënkoi një lloz, nga ata që futen nga muri në mur, pastaj edhe një tjetër, krisi një mandall dhe hanxhiu na hapi portën duke bërë dritë me një copë pishë. Hymë në oborr e që aty brenda në han, pastaj në odën e zjarrit. Në një vatër të madhe, pa hashmakë - vatër hani, - digjeshin nja tre a katër kërcunj dushku të rrethuar me një vandak dru - ca të thata e ca të njoma. Aty pranë rrinin nja tre udhëtarë, që i kish zënë moti i keq udhës. Si qeverisi kuajt, xha Martini u kthye në odën e zjarrit, tha mirëmbrëma, nxori opingat e ngrita, çliroi liqet e tirqeve, u mbështet e i vuri këmbët vatrës. Hanxhiu hodhi ca shkarpa, që tu jepte ndihmë drunjve e kërcunjve. Sakaq bubulloi një flakë e madhe që mbyti me dritën e saj të fortë dritën e kuqe të pishtarit. Jashtë kish dalë veriu me çomage në dorë e bënte kërdinë: frynte, alurinte, buçiste. Pemët rreth e rrotull hanit përpiqnin degët me degët, kurse hatujt fërshëllenin e ulërinin sikur të ishin mbushur me mijëra lugetër të dalë nga varret e ngrira a sdi që ku... Ne dëgjonim me trembje gjëmën e kollozhegut dhe ja ndjenim edhe më fort ëmbëlsinë zjarrit, që na e kish sjellë zemrën në vend. Xha Martini rrinte i kapitur, qëpallëvarur . Një nga udhëtarët, si në moshën time, tha: - Ky na qenka hani i Olloman Beut... Se dija. Çka qenë ky Olloman Be? - Sja paske dëgjuar emrin-a? - Jo, ja kam dëgjuar. Gjyshja më trembte kur isha i vogël; - «Shshsht... Vjen Olloman Beu e të bën kësh-kësh, me thikë. Të shpie në han, të hedh në pus...» Kështu më thosh. Po pse i thonë kështu këtij hani? - Kështu i thonë - tha hanxhiu, një burrë i gjatë, i thatë si çëngel, zeshkan, me ca vetulla të trasha që, kur fliste, i ngriheshin lart duke bërë në mes një kënd si një kapuçe gune, e me ca sy të futur thellë në gropëzat sa nuk i dukeshin fare. - Kështu i thonë se i tija ka qenë një-herë e një-kohë. - Po më parë? - Kur më parë? - pyeti hanxhiu dhe hop, vetullat i kërcyen si kapuçe gune. - Në krye... Dua të them kush e ka bërë, kush e ka ndërtuar? - Gjyshi im. Olloman Beu vuri një njeri që e vrau e ja mori. Me të gjitha ato që kish brenda e jashtë. Brenda kish pare, mall, bar e tagji për karvanët, ushqime për njerëzit. Jashtë kish ara e vreshta. - Po ti? - Unë? Unë skam gjë. Hanë e ka blerë një tjetër; unë e kam marrë me qira. Tashi do ta lë, se u shkoi ko ha haneve që kur ska më karvane - tha hanxhiu e doli se e thirri dikush jashtë një zë gruaje. Kur u kthye nuk e pyeti më tej askush, kështu që fjala mbeti e vdekur. Vetëm pas darke me pastërma ftuje të pjekur në prush, me vezë gajgana të mbytura në gjalpë, me arme e turshi të mirë, me bukë të ngrohtë sapo dalë nga çerepi - kur hanxhiu solli plloskat me verë të vjetër, fytyrat që i kish rrahur e vrenjtur kaq shumë fërtynla e kollozhegut filluan të kthjellen. Atëhere edhe xha Martini u çel e u krekua si një lule kur i bie vesa. Verë po verë bëjnë këto vreshtat e hanit, që gjenden ballë diellit! Të mbyt damfi i fortë kur e shpis kupën a plloskën në buzë: erë trëndeline e luleshtrydhesh. Se me të vërtetë, trëndelinë e luleshtrydhe bëheshin një herë e një mot në atë rrahun e Skurës, siç i kishin thënë qëmoti bregores së madhe me tokë të tultë. Tani, si kthen pothuaj gjysmën e plloskës, xha Martini merr shpirt të ri e fillon të na tregojë ca ngjarje nga të moçmet - as shumë të afërme, po as shumë të largme. Fytyra i skuqet, zëri i kthjellet dhe, përnjëmend, kredhet në remën e së shkuarës, duke na hequr edhe ne pas vetiu me një të folur të fortë e të dhembëshme, që të tund e të shkund. Hanxhiu, me vetulla të dendura e sy të thellë dhe udhëtarët e tjerë, që i kish mbyllur dëbora në han, afrohen të dëgjojnë, sepse ja dinë shijen fjalës që del nga zemra. - Pijanik? Kështu thua zotrote që këndon këtë shkrim? - Ndofta, pijanik, po nga ata që tja pish dollinë tri herë rresht, me fund. Dhe në kam tani ndonjë brengë të madhe në shpirt, ta dini se skam tjetër veç brengës se smund të shkruaj fjalët ashtu siç i dilnin nga goja. Ato ishin fjalë të gjalla, tërë ashk, tërë dhembje, që të rrëmbenin e të shpirnin atje, në kroin e ngjarjeve të qëmoçme. - Ehu, o djem, që më pyesni për hanë e Ollornan Beut - ja nisi xha Martini - e ku e dini ju, more, çka qënë në këto vise ku rronte gjëmëmadhi Olloman Be, mallkuar i qoftë emri! Edhe dora e tij, dorë e madhe pune, e bumbyer nga shiu e breshëri, largoi nga balli kapën e zezë prej lëkure dashi me rrethin tërë zgjyrë. - Po, ka qenë një kohë kur edhe foshnjat e djepit dinin çështë emri Ollornan Be. Sepse, Olloman Be dhe lemeri ishin një e një, vëlla e motër. Atëkohë në tërë këtë mëngë të vendit - fusha, kodra, pyje - zotëronte Olloman Beu i Karafil Agait. Kur pyeste ndonjë që sdinte: «E kujt është kjo fushë pëllore?» - i thoshin: «E Olloman Beut». - «Po ay fshat nënë atë kodër?» «I Olloman Beut». - «Po ato tufë bagëti që zbardhin nëpër ato kullota?» - «Të Olloman Beut». - «Po ai pyll që nxin atje tej?» - «I Olloman Beut. Me gjithë sharra, me gjithë karvane. Me gjithë njerëzit që ngasin karvanet». Të gjitha të Olloman Beut! . - Llamje paska qenë? - pyeti ay moshatari im, i çuditur. - Llamje, po! Ndofta më keq se Ilamja. Dorën e kish më të rëndë se plumbi, hijen më të hidhur se vdekja. Edhe dita ditës zgjeronte rrethin e çifligjeve e numrin e bulqërve, që i mbante si bagëti. Po bagëtinë nuk e vriste, kurse bulkun... Sot dëgjoje se zaptoi një korie të re, nesër një mulli, një luadh, një han e çti thosh goja. Kur vriteshin ndonjë në mal a në fushë, në udhë a në shtëpi e i mbetej kufoma pa kallur në varr a kur i zhdukej ndokujt gjurma si uji në ujë, ta dish se kish pasur gisht Olloman Beu. Edhe gishti nuk vonohej të dukej sheshit, sepse me ti dalë shpirti njeriut, Olloman Beu nuk mungonte të dërgonte trimat që tja merrnin arën, kalin, çupën... E ku kish mbret, more, e ku kish kral, more, e ku kish zot e hyqymet më të madh se Olloman Beu?! Ai ishte vetë vali, vetë kadi, i priste palla më të katër anët, i shkonte vula në Janinë e në Stamboll. Kur dilte Olloman Beu pazarit me dyzet a pesëdhjetë trima të zgjedhur me kandar të zjarrit, të armatosur gjer në dhëmbë: me këto vezne, pallaska e palcore, me këto pisqolla me çark brezit, me këta jataganë, hedhur krahut dyfegjet e gjatë të larë me ergjend e flori, e ku je ti, more, dridhej foshnja në barkun e sëmës! Më të djathtë e më të mëngjër sikur skish njeri të gjallë. Po të mos qenkeshin ato bataret e gozhdëve të opingave zhgrap-zhgrup, në kalldrëm, e ato taktaket e tiktiket e zhingërmingrave që kishin varur trimat në brez, dëgjohej miza një të shtënë dyfegu larg. Njerëzia nguroseshin sikush në vend, me pëllëmbën e mëngjër në zemër, kurse me të djathtën i bënin nga njëqind e pesë temenara e salavate, që nga dheu e gjer lart mbi ballë. Edhe Olloman Beu i Karafil Agait shkonte në mes të këtij salltaneti duke tundur vap-vap xhufkën e festes së kapitur mbi vetull. Pa shikonte rrotull me një të pamë të ashpër sikur desh të përpinte retë. Dridheshin, ore, ja për këtë krypë! - dridheshin si purteka ata që guxonin të ngrinin sytë e ta shikonin! ...E ku ti dini ju, bre, ku ti dini ju këto azape... Ju, o miq të mirë, që rrini e ngrohi sot rreth kësaj vatre e pini verë nga kjo e bekuara, po të ndodhte të shkonit këtej, si tashi, në palcën e dimrit, do të thoshit më mirë ta bënit gjumin jashtë, në dëborë, a në ndonjë shpellë mali, me egërsirat, se sa të trokisnit në këtë portë e të hynit në këtë oborr ku kishin ndodhur kaq lebeti. Ja, aty në oborr, në të hyrë, ish druri e litari për të varur njerëz. Pak më tej ish çengeli, që i futej njeriut në grykë, së gjalli. Më tutje, pusi me kapak hekuri. Tashi pusi është mbushur e mbuluar, po sa koska njeriu kalben brenda! Hanxhiut ju ngritën ato vetullat e zeza, që u bënë trikëndëshe, na shikoi si i verbër, ofshoi e tha: - Ashtu është... Më ka thënë babai. Xha Martini vazhdoi: - Ca vjet më parë, kur u prish, sdi se si, një copë e murit të avullisë, dualën jashtë koska njeriu të futura në ca si kamare të gjata. Kështu, hanxhi? Hanxhiu ofshoi edhe më thellë, dhe u përgjegj me vonesë. - Kështu, kështu, kokalla, fyej të thyer: shumë kamare, shumë koska, i lamë me verë të kuqe, u hodhëm borzilok të thatë, i vështuallëm me pëlhurë e i kallëm në një gropë, të treten atje. Tha kështu, ktheu kokën mënjanë dhe tundi pëllëmbën sikur desh të thosh: «Ehe... ka dhe gjëra të tjera nëpër këta mure...» Xha Martini vazhdoi: - E ku i dini ju këto gjëra, o djem... Ju i kini edhe buzët me qumësht, megjithqë thoni se ju ka ardhur koha ti njomni me verë. U përpoq të shpinte buzën në gaz, po u helmua edhe më shumë, ngriti plloskën dhe hoqi ca gllënjka, u ra vësht e vësht mustaqeve me pëllëmbë, shikoi një çast pishtarin, pastaj tha: - Hyqymet kish sa për sy e faqe, se për të gjitha beu shkruante, beu vuloste. Ata pak zaptie që rrinin kotnasikot, me një çaush në krye, për çdo gjë i merrnin dorë beut. Kur piqeshin me Olloman Benë kthenin menjëherë poshtë grykat e dyfegjeve, se veç gryk e dyfegut të beut dhe e zybave të beut duhej të ishin lart. Edhe të gjithë i bënin temena, po beu as që begëndiste ti shikonte me sy; po dridhte e përdridhte më të madh ato shtullungat e mustaqeve bojë vaji. Kur vinte beu në Manastir, kaluar, me zybat prapa, pastaj vetë ngrihej më këmbë dhe e priste si mik me kokë, se që të dy ishin ortakë: njëri djalli, tjatri dreqi. Beu e ktheu botën prapë: i shembi të gjitha oxhaket e shtëpive të botës, se veç dera e tij ishte oxhak e duhej ta nxirte tymin përpjetë, të tjerët: nëpër vërat e çatisë, nëpër hatujt... Kur vinin kurbetlinjtë nga kurbeti, qëndronin më parë ne porta e beut, që ti faleshin e ti jepnin haraçet e peshqeshet, pastaj shkonin të shikonin fëmijët e gratë. Ata i sillnin nga larg jataganë të larë me flori, shishane me kondakë ergjëndi, pisqolla, opinga telatine, dengje me kafe Jemeni e sa e sa të tjera. Kështu bënin edhe ata që ngisnin karvanët, ata që shisnin e blinin: më parë ne porta e beut, pastaj në han e dyqan. Pa ndodhte shpesh që beu tu priste kryet njerëzve me jataganët që i kishin sjellë vetë. Kur desh Olloman Beu ti dërgonte imdate e peshqeshe Baba Dovletit, vezirit a pashait, që ta forconte vulën, një muaj të tërë kërciste dita me ditën dajaku mbi kurriz të rajesë - kurbetlinj, zanatçinj, tyxharë, bulq - që ti kthenin mahmudetë e mexhitet e bardha me turrën e Dovletit, se tërë paraja e tërë vendi, mal e fushë, qenkeshin të sulltanit edhe ai ua lënka sa kohë të dojë vetë njerëzisë e ua marrka kur ti shkrepë qefi. Edhe pastaj, kur njerëzia rrinin brenda që të shëronin plagët, gjysmat e parave shkonin me karvan në hanë të Stambollit, së bashku me qojlet e me nja dy a tri vasha të bukura majë kalit. Këto i kishin rrëmbyer zybat e beut me urdhërin e beut, që ja dërgonte peshqesh padishahut. Edhe, si shpërblim, i vinte një ferman i madh nga Stambolli, që ja forconte rrënjët e ja madhonte vulën. Pa shumë nga ata që nuk e duronin më zinë e babëzinë, turpin e shtypjen, merrnin fëmijët e gratë, pleqtë e plakat e iknin natën ku sytë këmbët e nuk kthenin kokën prapa të shikonin vendin ku kishin lindur e ishin rritur. Humbnin në dhe të huaj, nëpër fshatra e kasabara, bëheshin shqehë, grekë, frëngj e ku ta di unë çfarë, për të shpëtuar kokën e nderin nga dhuna e përdhuna. Një sahat përpara se të perëndojë dielli mbylleshin gjithë shtëpitë e gjithë pazari, se lëshoheshin kuajt e Olloman Beut për ujë. Se na kish ky beu një hergjele të tërë me kuaj dorinj, çilë, kërrë, karanj e balashë të sjellë drejt nga Rabistani. E ku të peshonin, more, ty e mua e tërë botën këta kuajt e Ollornan Beut që ishin më të hazdisur e më të akrosur se sa seimenët! ...Buçiste tërë vendi kur potkonjtë e tyre copëtonin gurët e kalldrëmit e mbushej udha shkëndijë e gjallë! Pa kur dëgjohej se ka dalë e po shkon udhës Olloman Beu i Karafil Agait kyçiteshin me nga tre kyçe dyert e shtëpive, mbylleshin me lloze kanatat e penxhereve dhe tërë bota mbyllej në zëndan, në qivur. Edhe foshnjat, që janë foshnja, pushonin të qarit kur dëgjonin emrin e qahjait të beut. Vashat e nuset e reja dridheshin si fleta kur vjen fërtyma e u binte faqeve kur të kuqtë e fruthit e kur të verdhët e verdhicës. Se ku ta dini ju, more, se Olloman Beu ish njeriu i qefit e ahengut! Konakët e tij ishin rëngë me çupa të bukura të rrëmbyera nga lind e ku perëndon. Edhe sa herë që i shkrep te qefi beut për ndonjë vajzë të njomë... Lebetiteshin gjithë fusharakët... Këtu, zëri i xha Martinit u këput siç këputet e bie nga lart një zog kur kris rrufeja. U mundua te vazhdonte rrëfimin, belbëzoi ca fjalë të ngatërruara, si preçarte, e mu duk sikur i shkriu një lot në beben e syrit. Ngriti dollinë, që të mos ja pikasnin hidhërimin, pastaj vazhdoi, po kësaj here me kryet përdhe: Për punën e një çupe, një Xhoxhi-Xhoxhi, nga ata të Motovilës, i ra me dyfeg beut. Plumbi ja mori këmbën beut, po nuk e vrau dot. Pastaj Xhoxhi iku sdi se ku, po shtëpia ju dogj e ju shkretua. Nga tërë fisi i Motovilës smbeti asnjë i gjallë. Ca muarën malet e luftuan me dyfeg në dorë, se i mbanin me bukë çobenjtë, ca të tjerë i vranë zybat e beut. Tërë malli e gjëja e lisit të Motovilës i mbeti Olloman Beut. Kur kish beu ndonjë rast gëzimi: dasmë, lindje, synet e ku ta di unë çfarë, a kur i shkrepte qefi vetvetiu, në të ndenjur e sipër, digjeshin reth e rrotull mullarët e bulkut, ndizeshin togje shirrë bredhi të përzier me hi e u jepeshe urdhër gjithë njerëzve të loznin e të këndonin. E doemos, këta lonin e këndonin sipas gajdes, se si tha dikush një fjalë: «Lot prifti nga belaja, - I miri nga maskaraja». Kësaj i thoshin donoma. E në donoma e sipër, oborri i madh i sarajeve të Olloman Beut, i qarkuar me dy palë mure, njëri më i trashë se tjetri, njëri më i lartë se tjetri, si kala Janine, mbusheshe me zjarre edhe trimat e beut dridhnin në hell deshinj të majmë të sjellë peshqesh (ama peshqesh me kërbaç në dorë!) nga ana e anës. Edhe pastaj, tërë ditën e ditës edhe tërë natën e natës gjëmonte dyregu. Shtatë male larg binte erë barut. Gjithë vendt dridhej, o djem. Dridhej, rënkonte e lëngonte, si mos o Zot, nën hijen e rëndë të Olloman Beut. E kjo hieja e tij ishte më e rëndë se plumbi, më e zezë se vdekja. Pleqtë e asaj kohe luteshin: - Zoti na, dhëntë që ti japëm! Bulqit: - Zoti na faltë durimin, për hatrin e foshnjave! Edhe rajeja gjithë, me një zë: - Zoti i shtoftë zullumin! Edhe zullumi shtohej e shumohej dita ditës e derdhej si rrëke nga konakët e Olloman Beut: turpërime, rrëmbime, vrasje, presje, shkatërrime. Ky ishte mielli që bluante mulliri i tija. Vetëm një Malush Aga Katunishti ja ka prerë yryshnë Olloman Beut! - thirri xha Martini me zë të gjallë e të nxituar, sikur desh që të shpëtonte nga hija e rëndë që e kish pllakosur gjer ahere. Sytë i shkëlqyen si djelli kur del nga retë. - Mi ndriçin eshtrat e shpirti në këtë e në atë jetë Malush Agait, se ai i doli zot nderit të vendit edhe e mbrojti si burrë. E që ta dini mirë, nga zullumet e të këqiat e beut, kurbetlinjtë iknin e sktheheshin prapë, dyqanet mbylleshin, karvanet ndërronin udhë e nuk shkelnin më në viset tona, punishtet pa punëtorë, shtëpitë të shkreta, arat pa bulq... Shumë nga ata që, arratisesnin, qëndronin një ditë a dy në udhë e sipër - në derë të Malush Aga Katunishtit, e ky i priste me bukën shtruar e me fjalë të mirë. Ska pasur e sdi të ketë në viset tona njeri më zemërbardhë e më të mirë se sa Malush Agai. Pa edhe njerëzit e kishin në krye e sipër e i kishin nxjerrë këngë që në të gjallë. Kur e pa se do të përpiqeshe ballë për ballë me Malush Aganë, sado abrazh që ish, Olloman Beu i vuri gishtin kokës e u mundua ta ëmbëlsojë punën: i dërgoi fjalë të zbriste që të merreshin vesh bashkë. «Ne jemi njerëz mali e nuk zbresim dot në fushë, se sna lë driza, - i tha Malush Agaj njeriut të beut. Po të dojë beu të flasëm, le të ngjitet këtu, lart». Kur dëgjoi fjalën që i kish dërguar Malush Agai, beut i hypi gjaku në kokë e mënt i ra pika. Se nxinte tani as lëkura, as konaku, as tërë vendi. I ziente zemërimi në zemër, sindozot zjen jashtë fërtyma e kollozhegu. Po meqë e dinte se Malush Aga Katunishti sishte burë i pakët, nuk e prishi menjëherë. Nisi i dërgoi ca trima, me të fala, që Malush Agai ti jepte në dorë fusharakët që kishin ikur nga çifligjet: «Mi jep mua, në dorë ata derra bulq, pastaj shohim e bëjmë...» Kështu bëri një herë, kështu dy, tri, po gjithnjë trimat u kthyen duarthatë: Malush Agai nuk ua dha njerëzit. Ca nga trimat e beut u kthyen, ca su kthyen fare, mbetën në mal. Kur e pa Ollornan Beu se po i binte vula poshtë, i bëri emër trimave të lanin mirë armët, të mbushnin vozmet me barut e plumb, dërgoi njerëz të qëronin udhët, pastaj ja mori përpjetë në mes të bylykut, ca kaluar e ca më këmbë. Mirëpo Malush Agajt i kish rënë në vesh fjala se beu donte tja shkelte fshatnë e i doli përpara me pesë veta, më këmbë (të tjerët kishin zënë vend atje ku duhej, që të mos linin të fluturonte as zogu). - Ardhe, o be? Hajde, me këmbë të mbarë! Ne të presim me sofrën shtruar - i tha Malush Agai e i dha atij tunjatjetë burri, me kryet lart, me trupnë drejt, si lis. - Tunjatë, Malush Aga - ja ktheu Olloman Beu dhe mbajti kalin. Tashi na ishin ballë për ballë: aty poshtë, Olloman Beu me dyzet e ca dyfegje; atje lart, Malush Agai me pesë veta. Ky ish një burrë i thyer e pak si i thinjur, po kolonë: kish një sy të fortë që e vriste trimnë me një të pamë. Syri i tija bënte sa për njëqind dyfegje. E na kish Malush Agai një shkop thane në dorë, me krrabë, e një pisqollë në silahe. - Mirë se na erdhe, Olloman Be. Të them mirë se na erdhe, në vjen si mik... Derën tonë e ke të hapur. Edhe e shikoi me një sy kaq të fortë, sa beu, nga ulk na u bë qengj i butë. - Në ke ardhur ndryshe, e mira e së mirës është të mos bësh një çap përpara, se... Olloman Beut ju drodh xhufk e festes fër-fër, si dridhet maja e kallmërit kur fryn era. Pastaj, dalngadalë, e mblodhi veten, u hodhi një sy trimave, që prisnin urdhër e tha: - Kam ardhur si kam ardhur, kjo është puna ime. Po ti, o Malush Aga, të bësh mirë e të më japësh në dorë ata qen a rajenj e ata derra fusharakë, që kanë lënë parmendat e kanë rënë në strehën tënde. Të më japësh se ndryshe, besa, ke të bësh me këtë koskë! - edhe i ra gjoksit me grusht. - E shkele fare, o Olloman Be i Karafil Agollit. E shkele, Zoti që është një e pa shok, e zure të lëndosh thellë. Këto viset tona, o be, kanë hequr të zit e ullirit, me kamje e skamje, me jetë e mortje, po nuk janë turpëruar kurrë veçse në ditët e tua për punë nderi... Turpi qoftë yti e i oxhakut tënd, se edhe ti je nga këto vise. Turp, besa, turp! Zëri i Malush Agait, që zakonisht ishte i butë e i ërnbël si bar për plagë, tani qe egërsuar si një përrua mali, kur zbret poshtë, vjeshtës, shkëmb më shkëmb. - E çkërkon të na bëhesh ti, o be? Ali Pashë Tepelenë kërkon të na bëhesh, ë? Po as Ali Pasha, që kish qenë pasha me tre bishtërinj, nuk shkeli kaq vëngër siç po shkel ti, o Olloman Be! Dëgjo të të them një fjalë: unë sti jap në dorë ata që më kanë kërkuar strehë e krah edhe sikur ta di se nuk do të mbetet gur mbi gur nga shtëpia time! Pastaj u kthye e u foli trimave të beut: - Po ju, bre, si u bën zemra të bëhi qojle e vegla të këtij katili, që i punon qindin këtij vendi? Më thoni: si? Beu na zvesh e na vret vëllezërit, beu na rrëmben e çnderon motrat, edhe ju: peqe-lepe! Përse? Për një koromane! Turp, bre, se edhe ju kini pirë sisë nëne e kini ngrënë bukën që e bën bulku! Nga të dyzet e pesë trimat e beut, ca unjën kryet, ca kthyen sytë në të djathtë e në të mëngjër, se nuk guxonin ta shikonin Malush Aganë. - Po ti, o Lite, ku e ke mendjen? Kështu të ka porositur yt gjysh, që e kam patur si baba, në krye e sipër? Ehe, yt gjysh i kish dalë një herë e një kohë zot këtij vendi, kish luftuar gjersa ish vrarë. Po ti, o Zenel? Edhe ti, o Kajo? sa turp! Atëhere disa nga trimat e beut i kthyen kurrizin Olloman Beut, ju afruan Malush Agait, kokunjur e i thanë: «Na fal, Malush Aga. Çbëmë sdo bëjmë. U gënjyem». Beut iu drodh buza, siç i qe dredhur xhufka e festes. E si të mos i dridheshe kur pa se me një fjalë goje, Malush Agai i mori gjithë ata trima? Malush Agai, që skish në dorë veçse një krrabë e në silahe vetëm një pisqollë... - Jau bëj haram bukën! - u thirri beu trimave. - Bukën e bën dheu e bulku. Me dirsën e ballit. Ti nuk ua bën dot haram, se sështë jotja. Po të jetë për haram, ti, Olloman Be, je i pari që e ke haram këtë bukë, se e hëngre dhe e shkele. Tre semenë kaluar vunë dorë në pisqollat e brezit e i nxuar që ti binin Malush Agait, po namëta ranë, që atje ku ranë shtatë e tetë dyfegje bashkë edhe të tre semenët u rrëkëllyen poshtë, në këmbët e kuajve, përpara se ta shkrepnin. Kuajt mbetnë pa zot e muar tatëpjetën. Kur pa se qe kthyer fleta, Olloman Beu ktheu kalin e mori poshtë në mes të batareve të. dyfegjeve që zbraznin në err trimat e Malush Agait që thërrisnin me të tallur: «Isa-ha! Isa-ha! Zëre, laro! Kafshoje, balo!» - Beut i tundej në erë xhufka e zezë e festes së kuqe. Edhe ikte, ikte... Pas tij iknin ata njëzet e ca lanxho, që i kishin mbetur besnikë gjer në fund. Ama trimat e Malush Agait, që kishin zënë tërë grykën, kishin dalë nga pusitë e u thërrisnin: «Isa-ha! Isa-ha!» - sikur tu ndërsenin qentë e stanit. Iku beu, si i thonë një fjale, me bishtin ndër shalë. Ama ish bërë tym e zjarr nga zemërimi. Kjo ishte hera e parë që kish gjetur sharra gozhdën. ...E ku je ti, more, ku je ti, se çka ndodhur pas asaj dite në viset tona! Shkuan bumbashirët në Manastir e nga Manastiri brenda në Stamboll të shpien fjalën se Malush Aga Katunishti ngriti krye kundër mbretit. Vetë Olloman Beu u ngrit e shkoi me një torbë lira që të kërkonte imdat. Solli taborë me bashibozukë, topçinj e kumbaraxhinj e ku ta di unë sa nizamë të tjerë. Meqë nuk u zinte më besë atyre të vendit, dërgoi e solli nga Dibra njerëz që i paguante me ylyfe të madhe. Plasi lufta. Bam këtu, bam atje, ditë e natë. Po ku e zinte plumbi Malush Aganë? Nuk i druhej, po nuk e zinte. Pa edhe njerëzit e tija nuk e kursyen gjaknë: fusharakë e malësorë bashkë, çobenjtë e maleve. - Ashtu, ashtu! - ja bëri hanxhiu duke nagasur zjarrin. - Më ka thënë babai. - U vranë nga të dy palët e nuk fitoi asnjëra. Më në fund ardhi kartë nga Stambolli se mbreti kish zënë luftë sdi me kë e thosh që të dy palët - Malush Agai e Olloman Beu - ta linin të tyren për më vonë e të vinin ta ndihmonin mbretin. Ardhi edhe një ferman i madh që thosh se Malush Agai ishte i falur, të mblidhte trimat e të shkonte në luftë për mbretin. Malush Agai nuk i zuri besë e nuk shkoi të luftonte për mbretin. As Olloman Beu nuk shkoi, por mblodhi e i dërgoi redifë e bedelë. Lufta u platit, pothuaj u shojt fare. Olloman Beu nuk i ra më Malush Agait, as Malush Agai nuk i ra Olloman Beut. Njerëzit punonin në mal e në fushë. Mirëpo uji fle, armiku sfle. Olloman Beu solli edhe njerëz të tjerë me ylyfe. Këta i zunë një herë pusi. Malush Agait ne gryka ku lajthittë juve udhën qëparë, kur deshit tja merrnit me të prerë, ne ay Lisi me dy bigla. Pas ca ditë, kur beu kish shtruar drekë të madhe, nga gazi, një i biri i Malush Agait ja lëshoi flakën mespërmes. E vrau. Pastaj prapë taborë me bashibozukë e nizamë, e rrethuan Katunishtin. U luftua sa u luftua me plumb e zjarr e më në fund u nxehën këta bura e dual sheshit, u prenë me jataganë... Fitoi turku: pashai i Manastirit... Xha Martini, këputi fillin e rrëfimit e mbeti i mekur me sytë ne çengeli i vatrës. Kur filloi sërish dukej shumë i lodhur e më plak se çish. - Po, u vranë, u shuan. Të nipnë e Malush Agait që ish shkëndija e fundit e vatrës, e muar e e shpunë në Rabistan, atje ku piqet dheu me qiellin. Atëhere Hodua - se Hodo i thoshin të nipit - ishte i vogël: shtatë a tetë vjeç. Atje e mbajtën, atje e rritën, atje e martuan. Pas njëzet e ca vjet, turku e dërgoi kajmekam në viset tona. I thoshin Hajdar Efendi... Xha Martini fshiu ballin e dirsur, tundi dy a tri herë pëllëmbën e hapur përpara syve të perdelisur, sikur të desh të largonte errësirën. - Eh, more djem, i keq qenka ky i verbosur dhe i huaj: ta merr gjuhën e nënës, ta shtrembëron shpirtin, ta prish. Atje, larg, Hodua i Katunishtit e kish harruar fare shqipen tonë, fliste vetëm turçe e arapçe, me terxhuman. Shumë thoshin se e dinte, po nuk desh ta fliste, se i vinte turp ti thosh vetes shqiptar. Kajmekam Hajdar Efendi Katunishti u përpoq me mish e shpirt të shtronte malet nën këmbët e mbretit të turkut e të belerëve. Hajde, hajde: malet që kish mbrojtur i gjyshi, Malush Aga Katunishti!... Jashtë kollozhegu ish ngritur më këmbë me të bijtë e të bijat e me soj e sorollopnë e bënte gjëmë të madhe që të shembte e të zhdukte çdo gjë të gjallë. Fjalët u shojtën me pishën e fundit të pishtarit e me plloskën e fundit, që mbeti e zbrazur. Llavat e ujqve, që i vinin rrotull hanit, alurinin sa të kallnin lemerinë. Tufani frynte nëpër hatuj. Zgjata kryet ne oxhaku dhe pashë qiellin e kthjellët si pikë loti. Hëna ndriçonte flokët e dëborës që zbrisnin poshtë duke luar valle. U vështolla me gunën e tharë e bëra si gjithë shokët: rashë të flë, Fjeta e u zgjova, fjeta e u zgjova, sepse më dukej sikur dëgjoja të thirrura e të lebetitura. A mos thërrisnin njerëzit e gozhduar të gjallë në ato kamaret e avllisë të hanit të Olloman Beut? Kushedi...
Posted on: Sun, 24 Nov 2013 12:42:12 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015