Milliy areket faalleri Celâl ÇELEBİYEV: "HATIRALARIMNI YAZMAĞA DAA ERTE" Zera BEKİROVA Milliy areket iştirakçisi Celâl Çelebiyev bu seneniñ başında tamam 80 yaşını toldurdı, keçenlerde ise bütün añlı ömüri devamında çalışmalarınıñ neticesi olğan "Yer tili. Qırımnıñ tarihiy toponimiyası" ("Yazık zemli. İstoriçeskaya toponimiya Krıma") kitabınıñ soñki 4-nci cıltını neşir etti. Veterannıñ yubileyi iç bir şekilde qayd etilmedi. Biz ne içündir, insan endi ayattan ketken soñ oña medhiyeler söylep, sağlı¬ğında ise az bir diqqat, qayğıruv bile köstermekni unutamız. Albu ki, Celâl ağanıñ milliy arekette büyük bir rolü bar. Öz vaqtında rahmetli yazıcı Ervin Ümerov onıñ aq¬qında "Vintik protiv kolossa" serlevalı vesiqalı povest yazğan edi. Qırımğa qaytuv, yerleşüv, milliy devletçiligimizni, aqlarımıznı, tarihiy adlarımıznı ğayrıdan tiklev oğrunda küreşke ta 1955-1956 senelerde qoşulğan, halq vekili olaraq defalarca Moskvağa barğan, bu işi içün defalarca yaqalanğan, köteklengen, azatlıqtan marum etilgen, 1970-lerde Yurtqa qaytıp, tekrar quvulğan ve kene kelgen, 5 kere açlıq tutıp, ölüm pancasından zar-zornen qurtulğan bu insanğa endi hatırlavları üzerinde çalışmaq vaqtı da keldi. Em o, oturıp, yazıp da başlağan. Amma devam etmeden, kenarğa bıraqqan. Çünki bundan da müim, beklemege çaresi olmağan işler qalıp ketecek. Bundan altı yıl evelsi Celâl ağa alimler ve cemaatçılıqnıñ diqqatına özüniñ üç tomlıq "Baştaş yazı" kitabınıñ 1-nci qısmını avale etken edi. İşte, şimdi o, eserniñ 2-nci qısmını neşirge azırlamaqta. Keçenlerde Celâl ağanen şu kitap aqqında, halqımıznıñ bugünki alı ve kelecegi, milliy areket tarihı boyunca subetleşmek içün onıñ Aqmescit şeeri Maryino qasabası Merkeziy soqağında yerleşken evinde bulundım. Tışarıda quyup yağmur yağa, odası içinde yarıq söngeninden Celâl ağa ayatta oturıp çalışa edi. Masa yerine eki tahta parçası, skemlesi ise kütük. Cartı bir kreslo – qıymetli musafirler içün. Masa üstünde ariflerni büyükleştirip köstergen mahsus cam, ufaq ariflernen yazıp toldurılğan deste-deste kâğıt, halqlarnıñ tarihı boyunca Franko adına ilmiy kütüphaneden alınğan kitaplar. "Olar maña işanalar, bazı kitaplarnı bir qaç ay ve atta bir yılğace bereler, çünki pek çoq yıllardan berli olarnen çalışam", - dey Celâl ağa. Masanıñ etrafına legen ve çanaqlarnı sıralağan. Suv basımından böyle qorçalana işte. Közleri pek zayıf, 1-nci gruppa saqatı olğan ihtiyar insan içün yarıq olmağanı bir felâket. Özü bu meseleni çezip olamay, menim ögümde bir qaç adamğa telefon açıp, ricada bulundı. Ne yapacaqsıñ, raatlıq künü, er kesniñ acele işleri bar. İnsannıñ, ille deseñ ilmiy tedqiqatnen meşğul olğan, alim bir adamnıñ yaşaması ve eñ müimi çalışması içün yaravlı bir şaraiti olmağan, divarları çatlağan, penceredeki teşiklerden qışta qar üfürgen, yazda yağmur sıçrağan külbeni ev demege tiliñ barmay. Doğru, bir çoq semetdeşlerimiz Qırımda yerleşmelerini böyle küçücik bir köz ve yartı-yurtı tahta parçalarından yasalğan ayattan başladılar. Vaqtınca. Lâkin, ruslarnıñ bir ikmetli ibaresindeki: "Vaqtınca kibi daimiy şey yoqtır" kibi, Celâl Çelebiyevniñ bu "vaqtınca"sı 30 yıldan ziyade devam etmekte. Men bu evde birinci kere degilim ve er sefer keyfim bozulıp, utanıp qaytam. Bizim Qırımda yaşamamız içün, soñki yıllarda ise tarihiy toponimikamıznı tiklev oğrunda az azap, zamet çekmegen şu insanğa yardım etip olamağınımızğa sıqılam. İç bir kimse, iç bir resmiy teşkilât bu meselenen oğraşmadı, demek olmaz. Keleler, kördiklerine şaşıp, başlarını sallaylar ve mıtlaqa bir çare tapa¬caqlarına işandıralar, soñra kündelik müim vazifeler girdabına batıp, bergen vadelerini unutalar. Kendilerine hatırlatılğanda ise aqlanıp, yüz dereden suv ketireler. Lâkin Celâl ağa bu aqta çoq laf etmege sevmey, aman başqa mevzularğa keçe. 1933 senesi Kefe şeerinde Smedlâ Çelebi ve Ziyade abaynıñ ailesinde onuncı bala olıp doğğan Celâl Çelebi birinci sınıfqa cenkten bir yıl evelsi bara. Ekinci sınıfqa ise altı yıl keçken soñ qatnap başlay. Arağa cenk, sürgünlik, ayazlı Sibirniñ ormanlarında keçken 2 yıl kirdi. "Büyükler ağaç keseler, biz, balalar, yıqtırılğan tereklerniñ pıtaqlarını baltanen kesemiz. Bu işten ğayrı men hasırdan ayaq¬qap (lapti) örmege ögrendim. Öyle bir usta oldım ki, tez vaqıtta yahşı para bile qazanıp başladım", – külip hatırlay o ağır yıllarnı Celâl ağa. 13 yaşında oquvını endi Özbekistannıñ Riştan rayonında devam etip, gece-kündüz dersliklerden başını almay ve mektepni aqranlarınen beraber bitire. Taşkentte milletperver qırımtatar gençleriniñ merkezi olğan İrrigatsiya institutına kire. Birinci kere işte şu yerde, sanki qavğa çıqarğanı manaçığınen 2 yılğa qapatıla. Müddetinden evel azat etilip, bir yıldan soñ kene institutqa qayta. 1967 senesi ceza müddeti 3 yıl oldı. 1976 senesi Qırımğa qaytqan soñ Celâl Çelebiyev aşadiy "pasport rejimini bozucı"lar sırasından yer ala ve tekrar-tekrar qapatıla. "Aqmescitte üç apshane olsa, episinde üçer kere oturıp çıqtım, atta Alim Aydamaq tutulğan kamerada yatmaq sırası keldi", – dep şaqa ete Celâl ağa bu munasebetnen. Birinci sefer açlıq tutqan Celâl Çelebiyev soñra çeşit yıllarda narazılıqnıñ bu usulını beş kere tekrarladı. 4 aftadan ziyade devam etken açlıq tutuvı 1989 senesi şimdiki Qırım Yuqa¬rı Şurasınıñ ögünde oldı. Aktsiyanıñ baş talabı – qırımtatar halqına nisbeten adaletniñ tiklenmesi. Bu areketinden vazgeçtirmek içün onı qorquzıp da baqalar, qandırmağa da tırışalar. Vazgeçken taqdirde bütün isteklerini yerine ketirmekni işandıralar. Aktsiyanıñ soñu hastahanenen bitti. Zenaatı boyunca müendis olğan Celâl Çelebiyev ta 1960-ncı senelerden Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihını, bilhassa toponimiyasını teren ögrenip başlay. Moskvağa vekil olaraq qatnağan C. Çelebiyev 1980-nci senelerniñ yarısında Rusiye İlimler Akademiyası Tilşınaslıq institutınıñ ilmiy hadimi, professor A. Superanskaya ile tanış ola ve oña Qırım toponimikası boyunca yapqan tedqiqatları aqqında ikâye ete. Aleksandra Vasilyevna qarşısında ciddiy bir alimni körip, Qırım toponimiyasına dair başlanğan, amma soñuna çıqarılmağan eserini bere ve müellifdeş olmaqnı teklif ete. Celâl ağa kitap üzerinde işni yekünley, lâkin eser öyle de basılmay. Tarih, toponimiya, tilşınaslıq saasına ait biñlernen kitaplarnı saifelep, konspekt yapıp çıqqan C. Çelebiyev 2007 senesi kölemli "Baştaş yazı"nıñ 1-nci cıltını bastıra. Oña taqriz ve kiriş sözüni yazğan A. Superanskaya Celâl Çelebiyev Qırım ve diger regionlar toponimiyasını ögrenüvniñ yañı usullarını belgiley, dep qayd ete. Aradan keçken altı yıl içinde o, "Yer tili. Qırımnıñ tarihiy toponimiyası"nıñ 4 cıltını çıqarıp yetiştirdi. Kendi ögüne qoyğan vazifesi ise "Baştaş yazı"nı soñuna yetkizmek, toponimik luğatnı azırlamaqtır. Yarın o bir kün yaz biter, küz keçer ve qış kelir. Ancaq bir pensiyağa yaşa¬ğan seksen yaşlı Celâl Çelebiyev ise soba yaqıp, külbesini biraz da olsa qızdırmaq içün kene kömür, ağaç tapmaqnı tüşünecek. Milliy areketimiz veteranı aqqında belki bizler de tüşünmek kerektirmiz?
Posted on: Thu, 01 Aug 2013 10:48:23 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015