TAMGA Erte - erte vaqıtta, Ata ulınıñ, atqan ogıman, aytqan sözı qaytmagan vaqıtta; quldan tuvgannıñ qul bolmagan, yaman tuvgannıñ qul bolgan vaqıtta; qünşınıñ qöbiymegen, paqılşınıñ bayımagan vaqıtta; qılış kesmeznı tılek kesken; malı ketkennıñ carlı bolmagan, sanı ketkennıñ carlı bolgan vaqıtta; menelı söznıñ maldan artıq bolganı, esaplı dostnıñ malı bır, antlı dostnıñ canı bır bolganı vaqıtta; Tañrı bergen Ata curtta, bır Tatar Qanlıgı bar eken. Qalqı köşkenşı Tatar qalqı eken; Atları tavlı eken; qımızı aşşuv eken; balaları kiyık eken; Qartları bılge eken; cigıtlerı Batır eken. Qalq, aygır-Baytal asrap, soyıp aşay eken. Bo Tatar Qanlıgın da, bır de, Qan otura eken. Tatar Qanı Börıday eken; aruv Qan eken; adil Qan eken; bılgılı Qan eken. Barışta Taqttan, Cenkte Attan tüşmez eken. Cengız Töreden (Töre-ı Cengızıye qanunları) aylanmaz eken. Dört bır caq, alay cer duşman eken; lâkin Tatar Qanı mıylı Qan eken, bılgılı Qan eken; aldın, qüntuvgan caqqa qırq cıgıt cıbergen. Cıgıtler, Qıtay seddınıñ anyaq betınden aylangan soñ, usılıptan duşman cerge bargan; Qözcılık yasagan. Artından, bır cıgıt qaytıp kelgen; qaber ketırgen. Duşman askerı, bek qöp eken; lâkin cayav eken, atqa mınmez eken, mınse de, tez tüşer eken; duşman qalqı, et aşamay eken; aşasa da, Mışıqman, İyt etı aşay eken; prıj aşay eken; bonday bolganga, em şelımsız, em de zabun eken. O yaqta, bır de, balaban Saray bar eken; bo Sarayda, bır de Qıral otura eken, bu Qıral, Tılkıdiy eken. Betı kışkene, şırayı qüleç, aytqanı tatlı, illesı aşşı, pıtnesı qattı eken. Cenkte qorqaq, pıtnelıkte usta eken. Tatar Qanı Ordusını cıyıp, cenkke şıqqan. Bır Sogış bolgan şulay, Cer Qök gürlegen. Qıtay Qıralı Tılkıdiy eken, qurnazlıq yasaycaq bolıp, qöp ograşqan; lâkin Tatar Qanı da, Börüday eken; bılgılı Qan eken; Cıgıt Qan eken; tuzaqlarga tüşmegen; Sonda, Tatarlar turganlar şıñların cırlap, Cayavların, Atların altınman sırlap, Bır sogış taa bolgan soñ şulay. Oy Tatar balları cavga moyın iydırgen. Tatar Qanı soñ da, “Sogış cettı, Barış bolsın endı” dep qünbatar caqqa dört elşı cibergen; Bır vaqıt keşken soñ, qünbatar caqtan bır ulaq kelgen. Cedegınde qışke bır şuval bar eken. Bo şuvalnı Qanga cıberdıler dep, Atından tüşıp, Qanga şuvalnı aketken. Şuvalnıñ avzu şeşılgemen, dört elşınıñ dört başı cerge tüşken. Bo barbarlıqnı qörgen Qan, Tañrıga üş qün, üş keşe dua etken. Etken-etkende, qarañız ne dep dua etken: “Ulu Tañrı, duşmanım em cesur, emde cüreklı bolsın, eger onı cenkte cıgarsam, utanş tuymayım” - dep dua etken. Tatar Qanı, mıylı Qan eken, adil Qan eken, dört elşı üşün, dört qoldan dört ordu cıbergen. Beşıncı bırlıkmende özü atlanıp ketken. Duşman qöp eken, barlıqlı eken, qöşkenşı cüyrük tuvul, cerleşık renşper eken, batyal soyıp aşamaz eken, qımız ışmez eken, bunday bolganga da bek ufaq-tüfek eken, zabun eken, em de şıraysız eken. Duşman elnıñ başında bır de Şaq bar eken. Özı özıne allegım bolıp, er qulga töbeden qaray eken. Betı sırtlanday eken, Tatar Qanına ‘barbar’ dep ayta eken, ‘kâpır’ dep ayta eken. Özü zevqına, kiypıne qaray ekende, Tatar Qanı Batırlerımen barabar, keşe demıy, qündüz demıy cuqlamay kele eken. Tatarlar kele-kele bır keşe vaqtı bır suv aldına kelgenler. Bo suv em teren, emde keñış eken. Duşman bo suvnu cıyıp, renşperlık yasay eken. Qan bır de qarasa, bo suvnıñ aldında qapaqday turgan keñ agaşlar bar eken. O vaqıt, bo cerde qonaqlaycaqmız dep emır cıbergen. Qün tuvganda duşman da cıyılıp qarşıdan qörüngen, lâkin duşman askerı ekı parşaga ayrılıp ekı qoldan kele eken. Tatar ordusı da, beş qol başında beş mırzadan bolgan, sayıca azlıq, kışkene bır ordu eken, lâkın Tatar Qanı mıylı Qan eken, aldın oñ qol başında bolgan mırzaga emır berıp, beş yüz atlı cıbergen. Bonı qörgen duşman, beş yüz Tatar üstüne ekı parşa bolgan ordusunıñ bır parşasını (yarısını) cıbergen. Tatar cıgıtlerı oqday duşmanga ketken. Bır uruşqı başlagan soñ, bır-eqı qılış şañgıtıp başlarındaqı mırzanıñ emırımen, artqa aylanıp qaytqanlar. tartılıp şegılmege qoyulganlar. Bonı qörgen duşman: “Tatarlar qorqtı! Ücüm!” - dep baqırıp Tatar Batırlerını quvalamaga başlagan. Şulay etıp, duşman ordusı agar suv aldınaşıq aldatılıp tartılgaman, Tatar Qanı baraş qapaqlarını aştırgan. Beş yüz Tatar Batırımen duşman ordusınıñ yarısı, suv astında qalıp, cok bolıp ketken. Bonı qörgen Qan, emır berıp, duşmanga ücüm etken. Qöbusını qılıştan keşırgen, uluqday qan aqqan, duşman el basılıp alıngan. Soñunda sulk bulay etıp bolgan. Bır vaqıt soñ, Tatar Qanı, “ayse cenk bolmadan sulk bolmay eken” dep, ordusına emır berıp Sırt betke aylangan. Kete – kete, bır qara daq tübıne kelgenler. Tatar Qanı, “bo cerde teran toqtaycaqmız” dep emır bergen. Atlar qamıttan, telbevden şıgarılıp, caylımga cıberılgen. Argın Tatar ordusı, teran soluqlangan soñ; Sol qol başındaqı Altan Mırza, bırden turıp, Qannıñ qatına cuvurıp bargan. “Ogday! nevbetşılerden qaber keldı, qıbla betten bır talay atlı kele eken” dep közünı kögertken. Ogday Qan da, eş oga qaramadan, qolında bolgan qımıznı tartabere eken. Altan Mırza; bır taa, uzaqtan tozı qörıngen atlılarnı qörsetıp, “qörmiysıñmı Ogday? Tübımızgeşık keldıler” dep aytqan soñ; Ogday Qan da, usılıptan betını aylandırıp, Altan Mırza, “olar qım? bılesıñmı?” dep soragan. Altan Mırza da, “bılsem aytarman taa” dep qaytargan. Ogday Qan da, ıyegın sıypap, “olar Sartaq Mırzaman, cigıtlerıdır. Bo qara daq tübınde tabışacaq edık; şalt bır qaş Baytal soyıñız.” Dep baqırgan. Altan Mırza da, bırden qaltırap! “e Ogday! Olar Cenkte suv astında qalıp, cavlarman bırge, coq bolıp ketken edı. Baraş qapaqlarını aşqan edık; unuttıñmı? Olarnıñ suvda avdarılıp; em atlar, em de cavlarman bırge coq bolıp ketkenını men öz qözımmen qörgen edım” dep aytqan. Ogday Qan da, Altan Mırzaga qarap; “Altan, atlar caldamanı bılmıylermı?” dep aytqan. Altan Mırzada, “e bılır, atlarnı Tañrı olay caratqanda, Sartaq Mırzaman cıgıtlerı, qaydan bılecekler caldamanı? Curtımızda şölden qöp ne bar?” dep qaytargan. Ogday Qan da, “curtımız şöl bolsa da, agarsuv coqmı? E olarga da men qöpten qöp aldıngı vaqıtlarda, emır bergen edım; aruv etıp talım etıñız; eger Cenkke ketecek bolsaq, sızler suvda Cenk eteceksıñız dep, ertede olarga aytqan edım. Endı añnadıñmı? E sen yoqsa! olarnı bıle-bıle ölümge cıbergenımnımı tüşüngen edıñ?” dep külgen. Altan Mırza da, “Ayse sen Şaytanga da, papışını ters qıysetırsıñ” dep qülgen. Sartaq Mırzaman cıgıtlerıde, gürüldep kelgenler. Sartaq Mırza, atıñdan tüşıp, Ogday Qanga tuvrı kelgende, Ogday Qan, Sartaq Mırzaman quşaqlaşqan soñ, cangan ot başına kelgenler. Bır mâalgeşık, aşap-ışıp quvanganlar. Erten bolıp, üyle avganda, Tatar Ordusı cıyılıp colga tüşken. Qöp ketmıy, aldlarına bır qöy şıqqan. Bırde qarasalar, qöy tübınde bır talay kışı cıyılgan; başlarında da, şaşlerı saqalına qarışqan, Şaytan qılıqlı bır erıp bar eken; bırde, bır caş cıgıtnıñ, qollarından bavlap, tayaqman oga ura ekenler. Ogday Qan, uzaqtan olarga qarap tura ekende, bırde qarasa, bo kışılerın aldlarında, moynıngaşıq cerge qömılgen bır caş qız korgen. Köyge ogramay, kete ekende; özı-özıne meraqlangan. “Bo qadıy şıy eken? Bır qarayıq!” dep ordusını toqtatqan. Qatındaqı, oñ qol başındaqı Sardaq mırzaga, “Bo Qalqnıñ tilın bılgen bırevı barmı bızde?” dep soragan. Sartaq Mırzada, Bo Qalqnıñ tilın bılgen bır cıgıtnı cıbergen. Cıgıt de, bo Qalqnıñ qatına ketıp bargan soñ; olarnıñ tılınde, “Sızler qatesıñız bılay? Bır aytıñız? Dep soragan. Bo Qalqnıñ başındaqı Şaytan qılıqlı erıp de, özın tilınde, “Bo moynıngaşıq cerge qömgenımız caş qız, menım amcamnıñ qızı bola; anavı qolları urqanman bavlı caş cıgıtnı süygenı üşün, Babayına qarşı keldı; eger Babayın sözın qaytarmagan bolsa edı, o menım üşıncı apaqayım bolacaq edı. Babayına Qırq altın bergen edım. Töremızge köre, oga er kez, öltırgeşık taşman uracaq. Bulay etıp, ıbret üşün, onı aq etkenıday öltırecekmız.” Dep qaytargan. Bolarnı tuygan cıgıt de, atını şabıp, Ogday Qannıñ qatına bargan soñ; bolgan şiylernı añnatqan. O vaqıt, Sartaq Mırzada, lapqa qırıp, “O qadıy Töre eken? Üylılıkte, cedı göbek Ata sayılır; bolardan tışta bolması kerege; aqraba üylılıgı bolmaz. Em qız qımnı süyse onqı taa!” dep aytqanda; Ogday Qan bırden! Egeşıp, Surbatııır! Dep qüqregen. Aqırında, Ordu ışındekı cıgıtler kenarga tartılıp; Surbatırga, col bergenler. Bo Surbatır degen cigıt, namlı bır cigıt eken; calgız, eş kımsemen lap etmiy cürgen; öz başına buyruq bır cigıt eken. Cımıq qöz qapaqlarınıñ artında, yeşıl qözlerı caltıray eken. Surbatır Ogday Qannıñ qatına barganda, Ogday Qan, egeşıp! “Coq et olarnı!” dep baqırgan. Surbatır, atın şabıp ketkende, o cerdekı Şaytan qılıqlı erıp, özın tilınde; “Tatarlar kelee!, Töremıznı bızacaqlaar! Şalt bolıñıız!” Dep, cerden qolına bır taş alıp; qöterıp, cerdekı qızın başına, tam uraman dıy ekende! Subatır oqını tartıp, cıbergen. Surbatırnıñ atqanı oq, sızgırıp ketıp; Şaytan qılıqlı erıpnıñ qötergenı qolından kirıp, başınıñ anyaq betınden şıqqan. Aqırında, Şaytan qılıqlı erıp, bolgan cerıne cıgılıp qalgan. Bonı qörgen o cerdekı Qalq da, qorqıp qaşmaga turganda; Surbatır keşıkmiy kelgen. Qolları urqanman bavlı caş cigıtnıñ töbesıne tigılıp, qılışını qötergen soñ, Qolı bavlı bolgan cigıt, “menı de, ölttırecek” dep tüşünıp, qözlerını cımganda; Surbatır qılışını, caş cıgıtnıñ qolındaqı urqanıñ bavına urgan. Caş cıgıtte, qözlerını aşıp, urqannı şeşkende; şalt bolıp, moynıngaşıq cerge qömılı bolgan, süygenı qıznıñ qatına bargan soñ; onı cerden şıgargan. Caşman barabar qız, cuvurıp; Ogday Qannıñ qatına kelgenler. Caş qız, özın tılınde, “Sav bolıñız, sıznı Tañrı cıberdı” dep aytqan. Ogday Qan da, “Olarga bırer at berıñız ketsınler” dep aytqan soñ; Tatar ordusı ketmege turıp, colga tüşken. Keşe demıy, kündüz demıy bek köp col alganlar. Sırt betke ketken saytın; ava da, suvıy eken. Ogday Qan, “Endı toqtaycaqmız” dep, atından tüşıp, qatındaqı Sartaq Mırzaga, “Bo qadıy şıy eken? Men añnamadım! Bo cerler, Quman – Qıpşaq cerlerı bola; bıznıñ kelgenımıznı qöpten qöp qaber alganlardır. E qalay aldımızga şıqmaylar?” Dep aytıp tüşüne ekende, ordu aldından cürgen aldşılardan bır cıgıtnıñ, atını şaptırıp kelgenını qörgen. Cıgıt kelıp, atından tüşkende, Ogday Qanga, “Ogday, aldımızda bır talay cayav apaqay bar. Men ketıp qaradım, şaşlerı altınday sap-sarı, qozlerı qöq mavısı; bek caqşılar. Olarga, nışlep cüresıñız? Dep soradım. Olar da, “bızlernı Qıpşaq Qanı, Tatar Qanına, edıye etıp, cıberdı; eger Tatar Qanı bıznı qabul etse, barış bolır; endı qan tögılmez” dep qaytardılar” dep aytqan. Altan Mırzada sâallenıp, keşıkmıy lapqa kırgen; “E Ogday, mence qabul eteyık, men bek meraqlandım” dep aytqan. Ogday Qan da, “E - e qabul eteyık; eteyık de, bız qatunlarman oynaşa ekende, Qıpşaqlar da kelıp; bıznı qabersız avlasınlar!” dep aytqan. O vaqıt ortalıq bır tınış bolıp turganda, Ogday Qan kene bır lap aytqan. Aytqan – aytqanda, qarañız ne dep aytqan: “Tüşmanıñ cıgıtınden qorqma! Ya, ölttırır, ya ölır; qorqarsañ paqılşıdan qorq! Er kişını, töşegınde ölttırır.” Dep aytqan. Artından, ordusına emır berıp; “cürıñız” dep baqırgan. Bır vaqıt taa bılay ketken soñ, kene aldşı bırlıkten bır cıgıt, atını şaptırıp kelgen. Ogday Qanga, “Ogday, anav bayırnıñ artında, Qıpşaq ordusı cıyılgan; beklıy.” Dep aytqan. Ogday Qan da, qatındaqı Mırzalarga emır berıp, “Cenkke azır bolıñız” dep aytqan. Qıpşaq ordusı beklıy – beklıy bır bolganda; etkenlerı paqılşılıqnıñ tutmaganın añlap, Cenk meydanına şıqqannar. Ekı ordu, Cenk meydanında, bırev-bırevıne qaray ekende, Qıpşaq ordusından sarı şaşlı, betı Şoşqaday, ırı bır erıp, alda şıgıp baqırgan; “Men, Qıpşaq Qanıman, Galıçyadan, Kıyevden, Moskoftan bunday bolıp; er bır Knâzlıqlardan kelgen askerler bızge qoşıldı. Menım ordum, sıznıñkınden taa Qöp bolsa da, men qan tögılsın ıstemıymen; mına, men öz başıma meydanga şıqtım; Tatar Qanınıñ da, teraqay cüregı bar bolsa, menım adlıma şıgar. Qım sav qalsa, onıñ sözı keşer; endı cerler qanman qırlenmesın.” Dep baqırgan. O vaqıt Sartaq Mırza da, Ogday Qanga; “Şıqmañız! Bo erıpnıñ Qıpşaq Qanı bolganı uşunmı? Qım bıle? Bolar kene bır pakıl eteler; mence oga, Tatar Qanı dep, Surbatırnı ciberiyık; qaydan bılecekler? Surbatır onıñ qursagın teşıp, barsaqlarından da, Qazı yasap bızge ketırır.” Dep aytqan. Ogday Qan da, “Maga bır şıy bolsa, ulım Temır, Qalgay. (velıat Prens) dep alda şıga ekende, Altan Mırza da, “Ogday! Şıqma! Qarasa, erıpnıñ ayaqları attan cerge tıye; bo ayuvday erıpmen qadıy baş eteceksıñ? Dep aytqan. Ogday Qan, qımsenıñ aytqanına qaramay, meydanga tuvrı, atını şabıp aydagan. Onı qörgen Qıpşaq Qanı da, onday etıp, meydanga tuvrı atını şabtırıp aydagan. Devam etecek… 2009 s. ANKARA – Polatlı – Saqarya (Tırnaqsız) qoyü. Cazgan: Cihangir BORAN
Posted on: Wed, 04 Sep 2013 17:40:47 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015